روزنامه آمریكایی 'وال استریت ژورنال' در روز 9 فوریه (20 بهمن ماه) از آغاز نقل و انتقال نیروهای آمریكایی پس از توافق اخیر مقامات توكیو و واشنگتن خبر داد. پس از گفتگوهای مقامات آمریكایی و ژاپنی بر سر بازنگری پیمان استقرار نیروهای آمریكایی در خاك ژاپن، تفاهم نامه ای بین دو طرف در 15 بهمن ماه جاری به امضا رسید كه بر اساس آن چهار هزار و 700 تفنگدار آمریكایی به پایگاه های ارتش آمریكا در خلیج گوام واقع در اقیانوس آرام انتقال می یابند.

با وجود توافق اخیر برای خروج نیروهای آمریكایی از جزیره 'اوكیناوا' كه بر اساس آن هشت تا 9 هزار تفنگدار به دیگر پایگاه های نظامی آمریكا انتقال می یابند، پایگاه هوایی 'فوتنما' همچنان با وجود مخالفت های مردمی در اوكیناوا به فعالیت خود ادامه خواهد داد تا به تدریج زمینه انتقال آن به یكی از نواحی كم جمعیت ساحلی ژاپن فراهم شود.

رصد تحولات سیاسی اخیر ژاپن نشان داده است كه مساله تداوم استقرار و فعالیت پایگاه های نظامی آمریكا در خاك ژاپن به شكل یكی از مهمترین مولفه های روابط توكیو- واشنگتن حتی بر سرنوشت دولت های این كشور تاثیر مستقیم داشته تا جایی كه ناظران سیاسی سقوط 'یوكیو هاتویاما' نخست وزیر اسبق این كشور، در اوایل سال گذشته را نتیجه محقق نشدن وعده های انتخاباتی وی در زمینه تعطیلی پایگاه های نظامی آمریكا در اوكیناوا قلمداد كرده اند.

با توجه به شمار قابل توجه نظامیان آمریكایی (نزدیك به 48 هزار نفر) و تاسیسات و تجهیزات لجستیكی گسترده این نیروها نظیر فرودگاه ها و اسكله های نظامی در خاك ژاپن، انتظار می رود كه رایزنی بر سر تعیین وضعیت این نظامیان خارجی با مقامات آمریكایی به شكل یكی از مهمترین پروژه های سیاسی دولت ژاپن و به صورتی مستمر در دستور كار فعالیت رهبران این كشور قرار گیرد.

در خصوص تغییر و تحولات مربوط به پایگاه های نظامی آمریكا در كشورهای ژاپن و كره جنوبی برخی صاحب نظران عقیده دارند كه به جز متغیر تحولات و روندهای داخلی این دو شریك راهبردی واشنگتن، برنامه ها و صف بندی های جدید آمریكا در برابر دیگر قطب معادلات نظامی در شرق آسیا ایفاگر نقشی اساسی است.

تغییر و تحولات در تركیب و جغرافیای استقرار نیروهای نظامی آمریكا در روزهای اخیر تنها محدود به جزیره اوكیناوای ژاپن نبوده است بلكه در چارچوب سیاست های جدید نظامی، كنشگری آمریكایی ها در قالب فعالیت پایگاه های نظامی برون مرزی از سوی تحلیل گران موضوعات نظامی- امنیتی در حال دگرگونی و به سازی ارزیابی می شود.

** نقش پایگاه های نظامی در تداوم سیطره نظامی- امنیتی آمریكا

..................................................................................................

به گمان شماری از كارشناسان مسائل راهبردی، پایگاه های نظامی آمریكا در دوره زمانی پس از جنگ جهانی و به ویژه بعد از فروپاشی شوروی به شكل پایگاه های مستعمراتی جدید رخ نموده و وظایفی همچون تمدید تسلط امنیتی یك قدرت خارجی بر سرزمینی هایی اشغال شده و آماده برای استثمار جدید را بر عهده گرفته اند.

به نوشته 'چالمرز جانسون' متفكر مشهور آمریكایی، شبكه وسیع پادگان های نظامی متعلق به دولت آمریكا كه در تمام قاره ها استقرار یافته، در واقع شكل جدیدی از امپراتوری را تشكیل می دهد كه‏ در هیچ كلاس جغرافیای دبیرستانی آموزش داده نمی شود.

حجم وسیع نظامیان مستقر در فراسوی مرزهای ایالات متحده یادآور پراكندگی گسترده نیروهای نظامی انگلیسی و مزدوران مسلح بومی آنان در سده های 18 و 19 میلادی در امپراتوری بود كه به باور رهبران لندن آفتاب در آن غروب نمی كرد.

بر اساس گزارش سالانه وزارت دفاع آمریكا در خصوص وضعیت پایگاه های نظامی این كشور در سراسر جهان تا پایان سال 2003 میلادی، تعداد بیش از 700 استقرارگاه نیروهای نظامی آمریكا در نزدیك به 130 كشور جهان فعال بوده است. در چارچوب سیاست های كلان كاخ سفید پایگاه های نظامی آمریكا در طول سال های گذشته در نقش نخستین سنگر حفاظت از منافع این كشور در سراسر جهان مورد توجه بوده اند. اطلاق استعاره 'بسترهای زنبق' به پایگاههای نظامی آمریكا نشان از كاركرد آنی نیروهای نظامی در عملیاتی دارد كه در شرایطی بحرانی برای پاسخگویی به نیازهای فوری تصمیم گیرندگان سیاسی در حوزه های نظامی- امنیتی تدارك دیده و به مرحله اجرا در می آیند.

تجزیه تحلیل راهبردی پراكندگی پایگاه های نظامی آمریكا بر روی نقشه جغرافیایی جهان نشان می دهد كه هر كجا هژمونی آمریكا در برابر قدرتی رقیب احتمال كشیده شدن به چالشی جدی را به خود می بیند، حضور نظامی ایالات متحده بسیار پررنگ تر می گردد. حضور نیروهای نظامی و وارد شدن آن ها به عرصه های عملیاتی، هر چند در پاره ای از مواقع با توجیهاتی همچون مبارزه با تروریسم، ایجاد امنیت دریایی در برابر خطراتی چون دزدی دریایی، تامین امنیت مبادله آزاد كالا و انرژی در گذرگاه های جهانی و برقراری صلح در مناطق بحرانی و مورد مناقشه سیاسی- نظامی صورت می گیرد، اما در این موضوع تردیدی نیست كه اولویت اساسی در این زمینه متوجه حفظ برتری و تسلط نظامی- امنیتی آمریكا در سراسر جهان است.

** نگاهی به پراكندگی نقاط استقرار و فعالیت فرامرزی نیروهای نظامی آمریكا

.........................................................................................................

بررسی پراكندگی نقاط پررنگ و پرتراكم پایگاه های نظامی آمریكا نشان می دهد كه توجه اساسی واشنگتن به كنترل رقیبان قدرتمند بین المللی و ایجاد تعادل امنیتی به نفع خود در فضای پیرامونی این قدرت های چالش زا بوده است.

به دنبال بازنگری در دكترین نظامی آمریكا و اشاره مستقیم به چین به عنوان كانون اصلی تهدیدزایی در برابر تسلط نظامی آمریكا در شرق آسیا، تحركات نظامی این كشور به سرعت وارد فاز انطباق با عناصر مورد تاكید در راهبرد جدید نظامی شد و تكاپوی سیاسی و دیپلماتیك واشنگتن برای زمینه سازی صف آرایی گسترده تر در برابر پكن شدت گرفت.

مذاكره با مقامات استرالیایی برای استقرار نیروهای آمریكایی كه به سرعت منجر به گسیل 2500 تفنگدار آمریكایی به پایگاه 'داروین' استرالیا شد، اقناع مقامات فیلیپینی به بازگشایی رسمی پایگاه های تعطیل شده در خاك این كشور همچون 'سوبیك' و رایزنی با مقامات سنگاپوری برای استقرار كشتی های نیروی دریایی در سواحل این كشور نشانه هایی آشكار از مهره چینی جدید واشنگتن در صحنه شطرنج امنیتی شرق آسیا در هفته های گذشته بود.

در برابر رقیبی دیگر همچون روسیه كه در راهبرد جدید نظامی آمریكا به صورت غیر مستقیم به تهدیدهای ناشی از این كانون قدرت نظامی- امنیتی اشاره شده است، تلاش های واشنگتن به حفظ پایگاه های نظامی و افزایش حوزه عملیاتی آن ها در منطقه پیرامونی روسیه موسوم به خارج نزدیك معطوف بوده است.

در مرداد ماه 1389 برخی منابع آمریكایی با افشای برنامه‌های جدید واشنگتن در زمینه گسترش فعالیت های نظامی برون مرزی در خارج نزدیك روسیه از تصمیم كاخ سفید مبنی بر تاسیس پایگاه‌های نظامی در پنج كشور آسیای مركزی خبر دادند. در این پیوند منابع مزبور آشكار ساختند كه دولت آمریكا كه برای تاسیس مراكز نظامی- آموزشی در مركز استان 'اوش' در قرقیزستان و شهر 'قرتاغ' در تاجیكستان، ایجاد پایگاه هوایی در حومه شهر 'آلماتی' در قزاقستان، بازسازی و تجهیز گذرگاه‌های مرزی در ازبكستان، تركمنستان و قرقیزستان برنامه ریزی كرده و با تخصیص منابع مالی مربوطه، وارد رایزنی با مقامات این كشورها شده است. البتّه به موازات این برنامه‌ها، واشنگتن در صدد بوده تا كمك‌های مالی مختلفی در اختیار این كشورها قرار دهد و از هر طریق ممكن آنها را به همكاری‌ها با خود متمایل سازد.

در هفته های اخیر تلاش آمریكا برای متقاعد كردن مقامات قرقیزستان به تمدید دوره فعالیت پایگاه 'ماناس' كه در جنوب غرب شهر 'بیشكك' و در فرودگاه بین المللی این شهر واقع شده نشان از بیش فعال شدن دیپلماسی آمریكایی جستجوی جای پا در ورای مرزهای این كشور دارد.

با نزدیك تر شدن موعد مقرر برای تخلیه پایگاه ماناس یعنی ابتدای سال 2014 میلادی مقامات واشنگتن با پیشنهاد اعطای كمك سالانه 150 میلیون دلاری خود خواستار موافقت دولت قرقیزستان با ادامه كار این پایگاه شدند. در مقابل، 'آلمازبك آتامبایف' رییس جمهور جدید قرقیزستان، در اوایل دی ماه با خطرناك خواندن ادامه فعالیت ماناس خواهان برچیده شدن هر چه سریع تر پایگاه هوایی آمریكایی ها در فرودگاه ماناس شده بود. علاوه بر این در اوایل بهمن ماه جاری نیز شماری از مردم قرقیزستان در اعتراض به حضور نظامیان آمریكایی در این كشور در برابر سفارت آمریكا در بیشكك دست به تظاهرات زده و خواستار تعطیلی پایگاه هوایی این كشور شده بودند.

در برابر قدرت رو به رشد روسیه در عرصه های نظامی علاوه بر آسیای مركزی و قفقاز، در سال های اخیر ظرفیت كشورهای اروپای شرقی نیز در جهت محدود سازی قدرت روسیه و ایجاد وضعیت ابتكار عمل نظامی در برابر مسكو از دید تصمیم گیرندگان كاخ سفید دور نمانده است. تلاش برای ایجاد سپر دفاع موشكی در چك و لهستان نمود آشكار این رویكرد واشنگتن در اروپای شرقی در سال های گذشته بوده است. علاوه بر این رومانی، لهستان و بلغارستان با توجه به بنیه ضعیف اقتصادی و چشم داشت به كمك های اقتصادی آمریكا در اروپای شرقی به زمره مهمترین كشورهای اعطا كننده پایگاه های نظامی به واشنگتن پیوسته اند.

** خاورمیانه و شمال آفریقا به عنوان مقصدی مهم در فعالیت برون مرزی نیروهای آمریكایی

............................................................................................................

اگر افغانستان را به عنوان بخشی از منطقه شبه قاره یا آسیای مركزی نیز به شمار آوریم نمی توان به راحتی از اهمیت حضور نظامی آمریكا در این كشور برای كنترل اوضاع امنیتی خاورمیانه و به خصوص قدرتی چون جمهوری اسلامی ایران گذر كرد. بدین ترتیب حضور در افغانستان برای نیروهای نظامی آمریكا در حكم اهرم مهار سه گانه ای در تقابل با كانون های تهدید زایی چون چین، روسیه و جمهوری اسلامی ایران اهمیت می یابد.

با نزدیك شدن به موعد خروج نیروهای آمریكایی از افغانستان یعنی سال 2014، تلاش های پنهان و آشكار واشنگتن در جهت جلب موافقت مقامات دولتی و پارلمانی افغان برای دایمی كردن پایگاه های نظامی آمریكا در افغانستان در جریان است. با توجه به حساسیت های موجود در این زمینه واشنگتن می كوشد تا در چارچوب انعقاد 'پیمان راهبردی دوجانبه' و بهره گیری از سازوكار های حقوقی پیش بینی شده در پیمان استراتژیك، ادامه حیات استقرارگاههای نظامی كنونی را زیر عنوان پایگاه های مشترك نظامی بین دولت آمریكا و افغانستان در سال های آینده تضمین نماید. بر اساس توافقنامه استراتژیك میان آمریكا و دولت كابل پایگاه ھای نظامی آمریكایی در 'قندھار'، 'ھلمند'، 'شیندند'، 'بگرام'، 'خوست'، 'جلال آباد' و 'مزار شریف' به پایگاه ھای نظامی دراز مدت آمریكا تبدیل خواھد شد.

با پایان یافتن جنگ در عراق و به دنبال یك سلسله تنش های سیاسی بین واشنگتن و بغداد در زمینه گرفتن مصونیت سیاسی برای اقامت تعدادی از نیروهای نظامی آمریكایی كه با مخالفت مردم و مسوولین عراقی مواجه شد، آخرین گروه از نیروهای نظامی خارجی مستقر در عراق، ناگزیر به ترك این كشور شدند اما واشنگتن در چارچوب قرار داد امنیتی با مقامات عراقی و از طریق مفاد قراردادهای تحمیلی تسلیحاتی در پی این هدف بوده است كه زیر ساخت های نظامی و امنیتی عراق را به خود وابسته كرده و به نوعی سیطره پنهان بر ساختار نظامی و امنیتی این كشور دست یابد.

در بازبینی راهبرد نظامی آمریكا تنها تهدیدهای ناشی از رشد فزاینده قدرت نظامی چین مورد نظر سیاست گذاران كلان واشنگتن نبوده است. تاكید بر كارایی و چابكی نیروهای مسلح آمریكا مستقر در منطقه خاورمیانه و به ویژه خلیج فارس به روشنی بر جدی تر شدن تقابل امنیتی واشنگتن با تهران صحه می گذارد.

تلاش برای ایجاد پایگاه های جدید در كشورهایی مانند یمن، افزایش فعالیت های نظامی نیروهای آمریكایی در پایگاه های مستقر در كشورهای بحرین، كویت، ‏قطر، عمان و امارات متحده عربی و.... و نیز تاكید بر مساله توانمند سازی تجهیزاتی این نیروها در منطقه خلیج فارس همگی گویای تسری دیپلماسی تقویت و گسترش جای پای نظامیان آمریكایی به این منطقه مهم ژئواستراتژیك است و هدف عمده ای چون مهار جمهوری اسلامی ایران را دنبال می كند.

به هر ترتیب واشنگتن در چارچوب نگاه كلان امنیتی با بازتعریف سیاست های نظامی برون مرزی در سراسر جهان قصد دارد تا در برابر تهدید های بازتعریف شده، مولفه قدرت مهار و توان كنترل كنندگی هژمونی خود را تقویت كند. تغییر در فرایند و تركیب فعالیت های پایگاههای نظامی به عنوان نمودهای آشكار در جهت سیطره نظامی واشنگتن بر جهان دلیلی بر این مدعا است؛ هرچند كه این سیطره طلبی چالشهای جدی و گسترده ای نیز در پی خواهد داشت.

تحقیق**م.م.ك**1358